Mapa - Erebuni

Erebuni, Irpuni, Irepuni (urart. URUer-bu-ú-ni, orm. Էրեբունի) – starożytne miasto-twierdza w Urartu. Ruiny Erebuni znajdują się na wzgórzu Arin Berd w obrębie współczesnego Erywania w Armenii. Miasto zostało założone przez króla urartyjskiego Argisztiego I w 782 roku p.n.e. Miało chronić północną granicę państwa w Dolinie Ararat. Zostało opuszczone przez Urartyjczyków w VI wieku p.n.e. w obliczu zagrożenia ze strony Persów. Po prawie dwuwiekowym panowaniu perskim w dolinie miasto-twierdza zostało opuszczone i zapomniane. Odkryto je na nowo dopiero pod koniec XIX wieku. W związku z tym, że na miejscu Erebuni znajduje się obecnie stolica Armenii, starożytne miasto często jest utożsamiane z Erywaniem.

Po raz pierwszy wzgórze Arin Berd zainteresowało naukowców w 1894 roku, gdy rosyjski antropolog, A.A. Iwanowski, nabył od mieszkańca osady Czołmakczi, Papaka Tier-Awietistowa, kamień z pismem urartyjskim. Tier-Awietistow twierdził, że znalazł tabliczkę w 1879 roku na Arin Berd. Tłumaczenie napisu na kamieniu i rysunek zostały niedługo po tym opublikowane przez M.W. Nikolskiego. Inskrypcja informowała o budowie przez króla urartyjskiego, Argisztiego I, spichlerza o pojemności dziesięciu tysięcy kop.

Pół wieku później, w 1947 roku, B.B. Piotrowski, który kierował pracami archeologicznymi na pobliskim wzgórzu Karmir Blur, przeprowadził wstępne badania na Arin Berd. W 1950 roku ekspedycja Piotrowskiego zaczęła regularne wykopaliska na wzgórzu obok Erywania.

25 października 1950 roku podczas wykopalisk na Arin Berd ormiański archeolog, K.Ł. Oganiesian, odkrył dwa bazaltowe kamienie zapisane pismem klinowym. Jeden z kamieni informował o budowie spichlerza przez króla Sarduriego II, drugi zaś zawierał wzmiankę o wzniesieniu twierdzy Erebuni przez króla Argisztiego I. To znalezisko spowodowało powstanie hipotezy, iż na wzgórzu Arin Berd znajdowało się w starożytności miasto Erebuni. Od 1952 roku na miejscu pracowały dwie ekspedycje archeologiczne, wysłane przez Instytut Archeologii i Etnografii Armeńskiej SRR i Państwowe Muzeum Sztuki im. Puszkina. Kierował wykopaliskami B.B. Piotrowski. Ponieważ regularnie znajdowano przedmioty z napisem „Erebuni” na miejscu prac wykopaliskowych w pobliskim Tejszebaini, pozostawały wątpliwości, czy na pewno ruiny miasta Erebuni znajdują się na Arin Berd. Istniało prawdopodobieństwo, że tabliczka z nazwą miasta, odkryta w 1950 roku przez Oganiesiana, trafiła na wzgórze przypadkowo. W 1958 roku hipoteza znalazła swoje potwierdzenie. Podczas prac odkryto wmurowany w ścianę kamień z zachowanym napisem Argisztiego I.

Nazwa miasta, występująca na odkrytych inskrypcjach, budziła wątpliwości wśród naukowców. Początkowo odczytywano ją jako Irpuni, Irepuni, nawet Sabuni. Dopiero odnaleziony w Tejszebaini napis na tarczy Argisztiego I pozwolił jednoznacznie rozstrzygnąć problem z transkrypcją. W nauce przyjęto nazwę „Erebuni”. W 1950 roku w prasie została opublikowana teoria G.R. Kapanciana, który dowodził, że nazwa „Erywań” jest etymologicznie spokrewniona z nazwą miasta urartyjskiego. To twierdzenie nie ma poparcia w źródłach. Jak dotąd nie odkryto zabytków piśmiennictwa oraz znaczących przedmiotów kultury materialnej z okresu między upadkiem państwa Achemenidów w IV wieku p.n.e. a pojawieniem się pierwszych śladów kultury armeńskiej w III wieku. Niemniej jednak wśród naukowców ormiańskich panuje przekonanie o związkach między Erebuni a Erywaniem. Naukowcy spoza Armenii podchodzą do teorii G.R. Kapanciana ostrożniej, mimo to nie odrzucają jej. Zdaniem B.B. Piotrowskiego:

Znaleziska archeologiczne na Arin Berd przyczyniły się do wzbogacenia wiedzy o Urartu. Na wzgórzu odkryto 23 tabliczki gliniane z okresu panowania Argisztiego I, Sarduriego II i Rusy III. Przedmiotów kultury materialnej znaleziono niewiele. Przyczyną ku temu było opuszczenie przez Urartyjsczyków w połowie IV wieku p.n.e. obleganego Erebuni i wywiezienie cennych przedmiotów do sąsiedniej twierdzy Tejszebaini. Ponadto większa część miasta zlokalizowana była na wschodnim skłonie wzgórza Arin Berd, gdzie obecnie znajdują się dzielnice Erywania Nor-Aresz i Wardaszen. Ta część starożytnego Erebuni została zniszczona na skutek intensywnych prac budowlanych w XX wieku.

W 1952 roku wschodnia część Arin Berd została wpisana do rejestru zabytków. Wykopaliska na tym terenie prowadzono do 1958 roku. W Nor-Aresz i Wardaszen prace archeologiczne rozpoczęto w 1958 roku. Pod koniec XX wieku te dwie osady stały się częścią Erywania. Na wzgórzu Arin Berd otworzono Muzeum Erebuni, którego zbiory składają się z zabytków urartyjskiej kultury materialnej, przywiezionych z wykopalisk w Tejszebaini. Wykopaliska w pobliżu Arin Berd nadal trwają. Prowadzone są przez archeologów ormiańskich i zachodnioeuropejskich.